Για τον Maus του Art Spiegelman
Του Δημήτρη Δρένου
Φυσικά, η Ιστορία δεν πέθανε κι ούτε ποτέ τελειώνει. Ξετυλίγεται με κάθε τικ-τακ του ρολογιού. Στο μαιευτήριό της έχει πάντα κόσμο. Άλλοτε μαμή είναι η βία και άλλοτε η πειθώ. Και το μωρό, άλλες φορές το βαφτίζει η ιδεολογία και άλλες η τυχαιότητα. Η ιστορία πάντα συντελείται σε δύο επίπεδα. Το πρώτο είναι το εξωτερικό, ο κόσμος μας που τον διασχίζουν εκατομμύρια άνθρωποι, όπου πυροβολούν οι στρατιώτες και ψηφίζουν οι ψηφοφόροι. Ηρωικές στιγμές και εκατόμβες. Πληθυσμοί αλλάζουν χώρες, σφαγιάζονται, γεννούν νέες γενιές. Το δεύτερο επίπεδο είναι εσωτερικό. Η Ιστορία εγγράφεται μέσα μας, στο εσωτερικό της ύπαρξης μας. Είναι τα μέρη που βρεθήκαμε και οι άνθρωποι που συναντήσαμε, τα συναισθήματα που νιώσαμε. Το μόνο που πραγματικά ξέρουμε είναι η πορεία μας από την παιδικότητα στα γηρατειά. Κι ο χώρος που διασχίζουμε για να φτάσουμε, διανοίγεται και καθορίζεται από την Ιστορία.
Ο πατέρας μου ματώνει Ιστορία
Ματώνει, γιατί η Ιστορία προκαλεί πληγές στον Κόσμο και σε εμάς. Γιατί ζούμε μες στον Κόσμο, που αίμα του είναι η Ιστορία. Αντί για αίμα ο πατέρας μου ματώνει Ιστορία, γιατί γεννήθηκε το 1906 και ήταν πολωνοεβραίος. Και το 1944 βρέθηκε στο Άουσβιτς. Ο πατέρας μου επέζησε του Άουσβιτς μα εξακολουθεί να ματώνει Ιστορία και εγώ που είμαι ο γιος του, ο σημαντικός καλλιτέχνης των κόμικς Art Spiegelman, πρέπει να διηγηθώ την ιστορία του με τη γλώσσα που κατέχω.
Πως όμως μιλά κανείς για το Ολοκαύτωμα; Λέγεται πως «όλα έχουν ήδη ειπωθεί για το Άουσβιτς» ή πως «είναι αδύνατον να ειπωθεί οτιδήποτε», γιατί αυτό που συνέβη εκεί ξεπερνά ό,τι μπορεί να συλλάβει και να εκφράσει το ανθρώπινο μυαλό.
Ωστόσο ο Art Spiegelman που γεννήθηκε το 1948 στην Στοκχόλμη από γονείς εβραίους πρόσφυγες, που μεγάλωσε στο Κουήνς της Νέας Υόρκης και παρακολούθησε μαθήματα τέχνης και φιλοσοφίας στο Binghamton University, που μεσουράνησε στην underground αμερικάνικη σκηνή των κόμικς τις δεκαετίες του ‘60, ‘70, ‘80 (Real Pulp, Young Lust, Bizarre Sex, Arcade, Raw), που δούλεψε στο New Yorker για δέκα χρόνια και βραβεύθηκε με ειδικό Πούλιτζερ το 1992, θα αναλάβει το εγχείρημα. Το 1986 και 1991 θα δημοσιεύσει τους 2 τόμους του Maus. Maus I: A Survivor’s Tale. My Father Bleeds History (Η Ιστορία Ενός Επιζώντα. Ο Πατέρας μου Ματώνει Ιστορία) και Maus II: And Here My Troubles Began (Κι Εδώ Τα Βάσανα Μου Άρχισαν). Σε σχεδόν τριακόσιες σελίδες με μικρά μικρά καρέ και ασπρόμαυρο σκίτσο, θα διηγηθεί την ιστορία του πατέρα του Vladek, επιζήσαντα των γερμανικών στρατοπέδων συγκέντρωσης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Μια φορά και έναν καιρό…
…στο Czestochowa της Πολωνίας ζούσε ο όμορφος νεαρός Vladek. Ήταν έμπορος υφασμάτων, ικανός και με φιλοδοξίες για μια καλή ζωή. Θα γνωρίσει την Anja, κόρη μιας πλούσιας οικογένειας της εβραϊκής καλής κοινωνίας και το 1937 θα παντρευτούν. Στο ευρύχωρο σπίτι της οικογένειας στο Sosnowiec θα γεννηθεί το παιδί τους ο Richieu και η ζωή θα κυλά όμορφα σαν τις ταινίες εποχής με τα μακριά παλτό και τα κομψά φορέματα. Είναι στις αρχές του επόμενου έτους όταν οι πρώτες σημαίες με τον αγκυλωτό σταυρό θα κάνουν την εμφάνισή τους. Είναι η Ιστορία που ξυπνά και στις βίαιες προσταγές της τα άτομα δεν έχουν παρά να υποκλιθούν. Τον Αύγουστο του 1939 ο Vladek καλείται στον πολωνικό στρατό. Στο χαράκωμα ο πολωνός αξιωματικός θα πιάσει το κρύο όπλο του Vladek και θα τον επιπλήξει που δεν πυροβολεί. Η μάχη χάνεται και οι γερμανοί αξιωματικοί που τον συλλαμβάνουν θα ουρλιάξουν που το όπλο του είναι ζεστό, που τους πυροβολούσε. Παντού πια αρχίζει να μυρίζει θάνατο, δηλαδή Ιστορία. Ο Vladek θα βρεθεί αιχμάλωτος στα πρώτα στρατόπεδα εργασίας. Δύσκολα τα πράγματα μα το 1940 θα καταφέρει να επιστρέψει στην οικογένεια του. Το βήμα της Ιστορίας γίνεται πιο βαρύ και πιο γρήγορο. Συλλήψεις και γκέτο για εβραίους μέσα στις πόλεις. Το αστέρι στο πέτο και οι ηλικιωμένοι στέλνονται στα βάθη της Γερμανίας. 1942 και όλοι οι εβραίοι πρέπει να δηλωθούνε στις αρχές. Συρματοπλέγματα, εκτελέσεις, η γκεστάπο ψάχνει σε υπόγεια και σε αποθήκες. 1943 και τα γκέτο πυρπολούνται. Δεν υπάρχουν πια οικογένειες, μόνο άτομα που τρέμουν σα ζώα τον κυνηγό. O Vladek και η Anja (κι ενώ ο Richieu έχει πια χαθεί) θα προσπαθήσουν να ξεφύγουν στην Ουγγαρία μα θα προδοθούν. Κι έτσι, στις αρχές του 1944 οι πύλες του Άουσβιτς θα ανοίξουν και για αυτούς.
Ο Χίτλερ νιαούριζε πως οι εβραίοι θα του κλέψουν όλο το τυρί
Στην αφήγηση της Ιστορίας με μεγάλα μεγέθη, χρονολογίες και αριθμούς, χάνεται η εμπειρία της ανθρώπινης ζωής. Από την άλλη, η αφήγηση της προσωπικής ζωής δεν μπορεί να συγκροτήσει τη μεγάλη εικόνα της Ιστορίας και των δυνάμεων της. Το θέμα ίσως λοιπόν δεν είναι αυτή καθ΄ αυτή η περιγραφή της Ιστορίας, αλλά το πώς κανείς αποκτά την αίσθησή της, την αίσθηση όλων αυτών που συνέβησαν.
Στο σημείο αυτό ο Art Spiegelman κάνει τη σημαντική κίνηση. Αφηγούμενος την ιστορία του Vladek, την ιστορία του πολέμου και των κρεματόριων δε σκιτσάρει ανθρώπους, αλλά ζώα. Οι εβραίοι αναπαρίστανται ως ποντίκια και οι γερμανοί ως γάτες. Οι πολωνοί είναι γουρούνια, οι αμερικάνοι σκύλοι, οι γάλλοι βάτραχοι, οι σουηδοί τάρανδοι. Ξαφνικά, η φρικιαστική αφήγηση αποκτά τη μορφή παιδικού παραμυθιού. Κι ο Spiegelman ξεκινά μια διπλή αφήγηση, αυτή της συγκεκριμένης ιστορίας του Vladek και αυτή που υπαγορεύει η σημειολογία του σκίτσου.
Στην προμετωπίδα του πρώτου τόμου του Maus αναγράφεται η φράση του Χίτλερ πως «οι εβραίοι είναι αναμφίβολα μια ράτσα, αλλά δεν είναι άνθρωποι», ενώ στο δεύτερο τόμο παρατίθεται απόσπασμα από μια ναζιστική εφημερίδα του ‘30 που καταφέρεται ενάντια στον Mickey Mouse, αυτόν τον ήρωα της παρακμής, το πιο μολυσματικό ζωύφιο της φύσης.
Έτσι, η μεταφορά του Spiegelman αποκτά πολλαπλές διαστάσεις. Οι εβραίοι ως ποντίκια από τη μία ενσαρκώνουν τη ρατσιστική προπαγάνδα των ναζιστών και από την άλλη καθίστανται τα θύματα της. Οι γάτες-γερμανοί θα τα κυνηγήσουν, θα τα ξετρυπώσουν, θα τα βασανίσουν σαδιστικά, θα τα εξολοθρέψουν. Γάτες εναντίον ποντικιών, ο ισχυρός εναντίον του αδύνατου ή αλλιώς τα εθνικά στερεότυπα που χρησιμοποιεί ο κάθε πόλεμος.
Όσο εκτυλίσσεται η αφήγηση, ο Spiegelman θ’ αποδομεί τα στερεότυπα που ο ίδιος αναπαράστησε ακριβώς, για να τα γκρεμίσει μετά με πάταγο. Οι πολωνοί-γουρούνια δεν φέρονται πάντα ως γουρούνια —κάποιες φορές με αυτοθυσία θα βοηθήσουν τους εβραίους. Στα τελευταία καρέ, στη βομβαρδισμένη Νυρεμβέργη οι γάτες μοιάζουν ακριβώς τόσο απροστάτευτες και πονεμένες όσο τα ποντίκια. Οι εβραίοι-ποντίκια για να κρυφτούν φορούν μάσκες γουρουνιών. Ένας γερμανός κατά λάθος συλλαμβάνεται από τους ομοεθνείς του ως εβραίος. Δεν μπορεί να γλιτώσει. Από τη στιγμή που αναπαρίσταται ως ποντίκι, είναι εβραίος.
Κάποια στιγμή, εντός του κόμικ, ο Art Spiegelman αναρωτιέται πώς θα σκιτσάρει τη γυναίκα του. Είναι γαλλίδα μα έχει προσηλυτιστεί στον ιουδαϊσμό. Υπάρχει ποντικίσιος βάτραχος; Με εκπληκτικό τρόπο, μια ιστορία με ζώα δίνει την ισχυρότατη γροθιά στον πυρήνα του ναζισμού. Και παράλληλα δημιουργεί διπλή συγκίνηση όταν φθάνουμε στη σελίδα που τα ποντίκια, οι άνθρωποι, εξαερώνονται στις καμινάδες τους Μaus-chwitz.
Κι εδώ τα προβλήματά μου άρχισαν: Ιστορίες για πατέρες και γιους
Το Ιστορικό γεγονός συμβαίνει στον εξωτερικό κόσμο μια συγκεκριμένη στιγμή. Όμως τα άτομα από κει και πέρα το κουβαλούν για πάντα μέσα τους. Στην αρχή κάθε κεφαλαίου ο Art Spiegelman ακούει την αφήγηση του ηλικιωμένου πλέον πατέρα του, Vladek, για να την μετατρέψει στις επόμενες σελίδες σε κόμικ. Βρισκόμαστε στις αρχές της δεκαετίας του ‘80. Πατέρας και γιος δεν τα πάνε καθόλου καλά. Ο Vladek είναι τρομερά δύστροπος. Ο επιζών του Ολοκαυτώματος έχει καταντήσει ένας ανυπόφορος γέρος. Πάνω τους πέφτει η σκιά της Anja που αυτοκτόνησε το 1968 (Μη μπορώντας να αντέξει την ανάμνηση του Ολοκαυτώματος; Μη μπορώντας να αντέξει τον Vladek;) και δίπλα τους πλανάται το φάντασμα του νεκρού γιου και αδερφού, Richieu. Η ενοχή είναι παντού. Είναι η ενοχή του Vladek που κατάφερε να επιζήσει, ενώ χιλιάδες άλλοι όχι. Είναι η ενοχή του Art που ότι και να κάνει θα είναι πάντα ελάχιστο μπροστά στο ότι ο πατέρας του επέστρεψε ζωντανός απ’ το Άουσβιτς. Οι πληγές δεν κλείνουν ούτε 40 χρόνια μετά. Τώρα και ο γιος αρχίζει να ματώνει ιστορία.
Μια περίπλοκη αφήγηση για έναν περίπλοκο κόσμο
Στις πρώτες σελίδες του δεύτερου τόμου ο Art αυτοαπεικονίζεται ως άνθρωπος πίσω από μια μάσκα ποντικιού. Είναι στο ατελιέ του, στο πάτωμα υπάρχουν στοίβες νεκρών ποντικιών. Ο πρώτος τόμος του Maus, το Ολοκαύτωμα δηλαδή, του έχει χαρίσει την εκδοτική επιτυχία και την κριτική αναγνώριση. Και αυτός ανήμπορος, οφείλει (;) να γράψει τις σελίδες του δεύτερου τόμου ώστε να ολοκληρώσει την αφήγηση του πατέρα του.
Πώς να μιλήσεις για όλα αυτά που συνέβησαν τότε, για όλα αυτά που συμβαίνουν τώρα; Η καλλιτεχνική μορφή του Maus είναι αριστοτεχνική. Η γραμμική αφήγηση των συμβάντων συχνά διακόπτεται από θραυσματικές αναμνήσεις και παρενθέσεις. Μέσα στο κόμικ συναντάμε άλλα κόμικ. Ο Vladek του τότε και ο Vladek του τώρα. Ο Art ως γιος και ως συγγραφέας. 1930 και 1980, Άουσβιτς και Νέα Υόρκη. Δημοσιογράφοι, εκδότες και ψυχίατροι. Βασανιστές, γκεστάπο και η τρέλα της Ιστορίας.
Ο Art Spiegelman μας παραδίδει μια αφήγηση των αφηγήσεων.
Πιο περίπλοκο όλων, ο ίδιος ο άνθρωπος
Τελικά τι συνέβη στον Κόσμο μας κατά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο; Πώς φθάσαμε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια; Ποιοι άνθρωποι τα διέπραξαν όλ’ αυτά;
Είναι γνωστές οι ιστορίες για τους μηχανοδηγούς που με την ίδια ευσυνειδησία που μετέφεραν ταξιδιώτες πριν τον πόλεμο, μετέφεραν και τους κρατούμενους στα στρατόπεδα. Για τους βασανιστές που όταν γυρνούσαν κουρασμένοι από τη «δουλειά», έπαιζαν τρυφερά με τα παιδιά τους.
Ο Vladek της ιστορίας μας δεν ήταν ούτε ήρωας ούτε άγιος. Ήταν ικανός να παντρευτεί από συμφέρον ή να βγάλει κέρδη από τη μαύρη αγορά. Μπορούσε όμως επίσης να είναι επινοητικός, να είναι στοργικός. Δίπλα του, γερμανοί, πολωνοί, εβραίοι πρόδιδαν τα ίδια τα παιδιά τους ή θυσιάζονταν με αυταπάρνηση. Και είναι εντυπωσιακό πως όταν συμβαίνει κάτι τόσο τρομερό και τεράστιο όπως ήταν το Ολοκαύτωμα, η σωτηρία μπορεί να βρίσκεται σε κάτι τόσο μηδαμινό όσο ένα σπυρί από σιτάρι.
Αφήνοντας τις μάσκες των ζώων στην άκρη (1)
Το να «είσαι άνθρωπος» ποτέ δε συμβαίνει εύκολα στα ανθρώπινα όντα. Συχνά εμείς οι άνθρωποι ενεργούμε απάνθρωπα, αμελώντας την ικανότητά μας για λεπτά συναισθήματα και μέριμνα για τους άλλους. […] Τόσο μα τόσο ανθρώπινο, συχνά αποτυγχάνουμε να είμαστε πραγματικά ανθρώπινοι.
Σε αντίθεση με τα άλλα φυσικά όντα, βρίσκουμε πως η ύπαρξή μας απαιτεί προσπάθεια. Δε γινόμαστε άνθρωποι απλώς επειδή ανήκουμε σε ένα είδος, υπάγοντας τους εαυτούς μας —κατά τον τρόπο του Αριστοτέλη— στην υπαρκτή κατηγορία του homo sapiens […].
Οι άλλες φυσικές οντότητες ελκύουν την ειδολογική μας ταυτότητα εντασσόμενες στην κατηγορία του «σκύλου» ή της «γάτας». Σε αντίθεση, για τους ανθρώπους το «να είναι άνθρωποι» καθίσταται το βασικό ζητούμενο. Και ακριβώς για αυτό —και πάντα σε αντίθεση με οποιοδήποτε ζώο— οι άνθρωποι είναι ικανοί να απομακρυνθούν τόσο πολύ από την ποιότητα του είδους τους ώστε να γίνουν υπάνθρωποι ή ακόμα και απάνθρωποι. Παραδόξως, ακριβώς αυτή η δυνατότητα είναι και που μας κάνει ανθρώπους.
Σημειώσεις:
(1) Από την εισαγωγή των Νένου Γεωργόπουλου και Michael Heim στο Being Human in the Ultimate. Studies in the thought of John M. Anderson. Απόδοση του συντάκτη.
