Blek Le Rat: Ο μπαμπάς του στένσιλ
Συνέντευξη στον Αλέξη Γαγλία
Διάλεξε τ' «όνομα» του, γιατί «οι παλιότεροι κάτοικοι των πόλεων είναι οι άνθρωποι κι οι ποντικοί». «Από τον αναγραμματισμό της λέξης ποντικός, στα αγγλικά, προκύπτει η λέξη τέχνη...», μου λέει γελώντας. Σήμερα, στα 55 του χρόνια, συνεχίζει να θεωρεί τον εαυτό του αναπόσπαστο κομμάτι της πόλης, να ζωγραφίζει dark φιγούρες, εικόνες και σύμβολα που μοιάζουν χαραγμένα με μολύβι στους τοίχους. Μιλήσαμε μαζί του, όταν ο κόσμος στην Αθήνα έβγαινε στους δρόμους για να διαδηλώσει. Κι ενώ οι περισσότεροι φώναζαν συνθήματα, κάποιοι πίσω τους, προφυλαγμένοι και αθέατοι από τους αστυνόμους και τις κάμερες, «χτυπούσαν» μικρά στένσιλς. «Διατυπώνουν τα συνθήματα στη γλώσσα της τέχνης», λέει ο Blek. Περισσότερο πρωτότυπα —και πιο όμορφα κυρίως.
Blek, τελικά τι συμβαίνει; Αγαπάς την πόλη και τη στολίζεις, ή τη μισείς και με τα stencils σου διαμαρτύρεσαι;
Νομίζω συμβαίνουν και τα δύο. Αγαπώ και μισώ ταυτόχρονα την πόλη. Θα πρότεινα να καταστρέψουμε τις πόλεις, πριν μας διαλύσουν αυτές, αλλά η εξοχή είναι πολύ βαρετή. Και στο λέω αυτό, παρότι έχω επιλέξει να ζω σ’ ένα μικρό χωριό 200 κατοίκων, 40 χιλιόμετρα από το Παρίσι.
Εγκατέλειψες μια πόλη που πολλοί θεωρούν την ομορφότερη του κόσμου.
Δε συμφωνώ καθόλου μαζί τους. Το Παρίσι τη νύχτα είναι «νεκρό», είναι μια πόλη σκληρή με τους ξένους και οι άνθρωποι της είναι αλαζόνες και κάπως ανόητοι. Στο Παρίσι νιώθω πως όλοι τους ζούνε εγκλωβισμένοι στο παρελθόν. Σε μια αστεία, φολκλορική πόλη, που βρίσκεται σε μια
μικρή, φολκλορική χώρα…
Μιλάς σκληρά, για μια πόλη που γνωρίζεις καλά.
Γεννήθηκα στο Παρίσι το 1951 και έχω ζήσει εκεί σχεδόν όλη μου τη ζωή. Γνωρίζω κάθε «εκατοστό» αυτής της πόλης και έχω σίγουρα νιώσει τα διαφορετικά συναισθήματα που μπορεί να σου προκαλέσει —την απομόνωση στο διαμέρισμα σου ή ανάμεσα στους εκατοντάδες άλλους ανθρώπους που συναντάμε καθημερινά. Ήμουν φοιτητής στην αρχιτεκτονική όταν πρωτοένιωσα αυτή τη μεγάλη μοναξιά. Και ήταν ένα συναίσθημα τόσο ισχυρό, που με έβγαλε στο δρόμο. Γι’ αυτό κάνω stencils —αφήνω εικόνες μου στο δρόμο και γράφω από κάτω το όνομα μου. Οι χιλιάδες άνθρωποι που βλέπουν τα έργα μου είναι για μένα η καλύτερη θεραπεία της ανωνυμίας και της απομόνωσης που νιώθω ανάμεσα στα πλήθη. Δεν αγνοώ τους υπόλοιπους ανθρώπους, τους φωνάζω μ’ αυτόν τον τρόπο, τους μιλώ. Με τα stencils μου, δείχνω σε όλους ότι είμαι
εδώ, ζωντανός και μαζί τους.
Προτιμάς όμως να δουλεύεις μόνος.
Ναι. Μην ξεχνάς ότι το stencil, όπως και το γκραφίτι, είναι μορφές τέχνης που βρίσκονται στην παρανομία. Κι έχω παρατηρήσει ότι κάθε φορά που με συλλάμβανε η αστυνομία, ήμουν μαζί με κάποιον. Όταν είμαι μόνος μου, προσέχω πολύ περισσότερο.
Πότε ήταν πιο άνετα τα πράγματα με τους μπάτσους; Όταν το γκράφιτι ήταν άγνωστο σαν μορφή έκφρασης ή σήμερα;
Στην αρχή, η αστυνομία δεν είχε την παραμικρή ιδέα για το τι είναι το γκραφίτι. Με ρωτούσαν μόνο αν τα stencils μεταφέρουν κάποιο πολιτικό μήνυμα. Τους απαντούσα, «όχι, δεν είναι πολιτική, αλλά τέχνη» και έφευγαν μουρμουρίζοντας, «τι υπέροχος άνθρωπος». Σήμερα, αν συλληφθείς στη Γαλλία να κάνεις γκράφιτι, έχεις μπλέξει...
Σε έχουν συλλάβει ποτέ;
Εκατοντάδες φορές. Το 1990 οδηγήθηκα κιόλας στο δικαστήριο, όπου καταδικάστηκα σε φυλάκιση, πλήρωσα πρόστιμο και αναγκάστηκα να καθαρίσω τον τοίχο που είχα «λερώσει». Τελευταία φορά που με συνέλαβαν ήταν στο Μπουένος Άιρες —αφηρημένος, ζωγράφιζα έναν τοίχο δίπλα σε αστυνομικό τμήμα. Με κρατήσανε τρεις ώρες, μου εξήγησαν ότι το γκράφιτι στην Αργεντινή είναι παράνομο και πως αν με συλλαμβάνανε ξανά, θα αντιμετώπιζα ποινή φυλάκισης. Όταν με άφησαν, έκαναν το λάθος να μου επιστρέψουν τα πινέλα και τα υπόλοιπα σύνεργά μου. Δέκα λεπτά αργότερα, ζωγράφιζα έναν άλλο τοίχο.
Ποια σύνεργα χρειάζεται κάποιος για να κάνει stencils;
Ένα χαρτόνι, ένα κοπτικό εργαλείο και πινέλα ή σπρέι —στο stencil οι περισσότεροι χρησιμοποιούν πινέλα, αντίθετα απ’ ότι συμβαίνει στο γκράφιτι. Θα σου εξηγήσω την τεχνική —αν ξέρεις να ζωγραφίζεις είναι πολύ απλό. Σ’ ένα χαρτόνι σχεδιάζεις την εικόνα ή το σύνθημα που θες. Όταν τελειώσεις με το ζωγραφικό κομμάτι, κόβεις το περίγραμμα του σχεδίου. Κολλάς το χαρτόνι πάνω στον τοίχο σου ή πάνω σε όποια επιφάνεια θες και βάφεις.
Πότε είδες για πρώτη σου φορά ένα stencil ή γκράφιτι;
To πρώτο γκράφιτι… ήταν στις αρχές της δεκαετίας του '60, ένα πορτραίτο του Μουσολίνι, από τον δεύτερο παγκόσμιο. Ήταν ζωγραφισμένο σαν stencil, σε έναν τοίχο της Πάντοβα… Το 1971 ταξίδεψα στις ΗΠΑ και είδα τους τοίχους στο μετρό και τα ανοιχτά γήπεδα μπάσκετ της Νέας Υόρκης, γεμάτα από γκράφιτι και tags (φράσεις σαν συνθήματα). Ήταν ένα κίνημα, τόσο φρέσκο και απροσδιόριστο ακόμα, που όταν ρώτησα τον νεοϋορκέζο φίλο που με φιλοξενούσε τι σημαίνουν όλα αυτά τα σχέδια, δε μπόρεσε να μου εξηγήσει. «Κάτι τρελοί τα φτιάχνουν αυτά», έτσι μου είχε πει. Αλλά εγώ ήμουν ήδη σοκαρισμένος από αυτήν τη νέα έκφραση, καταλάβαινα ότι κάτι πολύ δυνατό αρχίζει να συμβαίνει στην πόλη.
Και Blek, πότε ζωγράφισες το πρώτο σου stencil;
Το 1981, στο Παρίσι. Ήταν μια σειρά πορτραίτων μου με το όνομα Blek, «ταγκαρισμένο» κι αυτό πάνω στον τοίχο. Ήμουνα νέος τότε, ο πρώτος κιόλας που μεταχειρίζονταν την παλιά τεχνική του stencil, σαν τρόπο για μια καινούργια μορφή αστικής τέχνης στο δρόμο. Μαζί με τον φίλο μου Gerard, ήμασταν οι μόνοι που κάναμε γκράφιτι στο Παρίσι —νιώθαμε ότι η πόλη μας ανήκει. Σήμερα, είμαστε χιλιάδες καλλιτέχνες που ανακατευόμαστε μ’ αυτό που ονομάζουμε street art. Το προσωπικό μου συναίσθημα δε μπορεί μάλλον, να είναι ακόμα τόσο έντονο, τόσο «φανατισμένο» —νιώθω όμως τώρα ότι συμμετέχω και σε μια μεγάλη οικογένεια.
Ανήκεις στην γενιά του «Μάη του ‘68», φαντάζομαι λοιπόν θα είσαι εξοικειωμένος με σλόγκανς και συνθήματα… Τα stencils σου, μήπως είναι συνθήματα κι αυτά; Με σύμβολα και εικόνες, αντί για γράμματα και λέξεις;
Όχι, εγώ νιώθω απλά σαν κάποιος που προσπαθεί να αφήσει το σημάδι του, ένα ίχνος πίσω του. Δεν πιστεύω πια στην πολιτική και απεχθάνομαι τα «πολιτικά μηνύματα» στην τέχνη. Ο καλλιτέχνης πρέπει να φέρει κοινωνικό μήνυμα —δεν είναι πολιτικός. Στο γκραφίτι ειδικά, που πολλές φορές εκτρέπεται σαν έκφραση κι εκπέμπει μια επιθετικότητα προς τους ανθρώπους, θέλω να είμαι πολύ υπεύθυνος. Χιλιάδες άνθρωποι βλέπουν τα μηνύματα μου, «διατυπωμένα» στους τοίχους των δρόμων μας…
Ποιο είναι λοιπόν το σημαντικότερο κριτήριο, που «χαράσσει» την τέχνη σου;
H ομορφιά. Ακόμα και σκέτη, μόνη της, η ομορφιά ενός έργου τέχνης, είναι το πιο σημαίνον τμήμα του μηνύματος που αυτό απηχεί.
Έχεις σχεδιάσει πάνω από 40 ανθρώπινες φιγούρες . Τα alter ego σου, τα «ετερώνυμα» σου, να υποθέσω;
Ναι, καθεμιά από τις ανθρώπινες φιγούρες που έχω σχεδιάσει, είναι κι ένας χαρακτήρας. Ορισμένες από αυτές είναι τα εικαστικά μου alter ego, κάποιες άλλες εικονίζουν απλά ανθρώπους που θαυμάζω. Αλλά υπάρχουν ανάμεσα σ’ αυτές τις φιγούρες, μορφές ανθρώπων που συνάντησα στο δρόμο τυχαία, που βρεθήκαμε για μια στιγμή σε όλη τη ζωή μας ή που μόνο ονειρεύτηκα.
«Παίζεις» πολύ και με τον τόπο, το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζωγραφίζεις κάθε stencil σου.
Επιδιώκω αλήθεια να «παίζω» στην τέχνη μου, θέλω να συνδυάζω μεταξύ τους μέρη και μορφές. Τι θέλω να πω: αν ζωγραφίσω ένα πρόβατο κάτω από την ταμπέλα που γράφει, «οδός ντε Σεντ Εξιπερί», πολλοί θα σκεφτούν συνειρμικά τον Μικρό Πρίγκιπα. Αν όμως «αφήσω» την ίδια εικόνα, το πρόβατο, δίπλα σε ένα εστιατόριο, το αντανακλαστικό μήνυμα της νέας «σύνθεσης» θα είναι εντελώς διαφορετικό. Κι αυτό το λατρεύω. Θα μπορούσα να το διατυπώσω και σαν ένα κανόνα που ισχύει σ’ όλες τις «τέχνες του δρόμου». Το μήνυμα του ίδιου έργου είναι σε κάθε μέρος διαφορετικό.
Σε ενοχλεί το ότι ο καθένας μπορεί να σκεπάσει ή να καταστρέψει ένα stencil σου;
Έχω σπουδάσει αρχιτεκτονική κι αυτό με έχει βοηθήσει πολύ στο να αντιλαμβάνομαι πως μια πόλη ζει και ποιες είναι οι ανάγκες της. Οι εικόνες μου είναι εφήμερα έργα τέχνης. «Αντέχουν» συνήθως μερικές βδομάδες, μπορεί και μόνο λίγες μέρες. Μου αρέσει αυτό. Γιατί, ενώ πιστεύω ότι η πόλη χρειάζεται τις παρεμβάσεις των καλλιτεχνών, δε θεωρώ ότι το έργο τους πρέπει να υπάρχει για μια αιωνιότητα. Στην πόλη τα πάντα εξελίσσονται σε πολύ γρήγορους ρυθμούς. Οι «τέχνες του δρόμου» πρέπει να αντανακλούν αυτή την ταχύτητα και η πιθανότητα της καταστροφής ενός stencil μου, είναι μέρος του παιχνιδιού. Το διασκεδάζω πολύ, όταν κάποιος προσθέτει δικά του στοιχεία σ’ ένα stencil μου. Το έργο έτσι μετατρέπεται σε μια φόρμα επικοινωνίας, μεταξύ ανθρώπων που δε γνωρίζουν ο ένας τον άλλο. Κι αυτό είναι ένα από τα «μαγικά» πράγματα, που μπορεί να συμβούν σε μια πόλη.
Πόσο επηρεασμένος νιώθεις από την pop art; Από ανθρώπους όπως ο Warhol ή ο David Hockney;
Λάτρευα τον Hockney, ειδικά τη δεκαετία του ’70. Τον είχα δει από κοντά, σε μια γκαλερί στο Παρίσι. Κάθισα δίπλα του, αλλά δε βρήκα το θάρρος να του μιλήσω, κι αυτό είναι ένα απ’ τα πράγματα που έχω μετανιώσει περισσότερο στη ζωή μου. Για τον Warhol είναι πολύ δύσκολο να κάνω κάποια κριτική. Έχει δοκιμάσει τα πάντα στην τέχνη, όπως ο Πικάσο στη δική του εποχή. Και νομίζω ότι οι «τέχνες του δρόμου», είναι αποτέλεσμα αυτού του κινήματος, της pop art.
Πια δεν περιορίζεσαι στον δρόμο, εκθέτεις και ο ίδιος σε γκαλερί.
Δε ζήλεψα ποτέ τη ζωή ενός καλλιτέχνη που δημιουργεί μόνος του στο στούντιο ή το ατελιέ του. Είναι πολύ δύσκολο να φτάσεις στο σημείο όπου πια εκθέτεις, μπορεί να περάσουν πολλά χρόνια και να ξέρουν τη δουλειά σου μόνο η οικογένεια και οι φίλοι σου. Για χρήματα, δε γίνεται λόγος… Για πολλά χρόνια εγώ αναγκαζόμουν να εργάζομαι σαν αρχιτέκτονας για να ζω —δεν υπήρχε άλλος τρόπος, είμαι παντρεμένος και έχω ένα δωδεκάχρονο γιο. Αλλά μια «τέχνη του δρόμου», όπως
το stencil, εξασφαλίζει στον κάθε δημιουργό τη μέγιστη ικανοποίηση —καθημερινά δείχνει, εκθέτει τα έργα του σ’ ένα κοινό χιλιάδων ανθρώπων. Όσο για μένα, μεγαλώνω σιγά σιγά… και είναι πολύ σημαντικό να εκθέτω αντίτυπα των stencils μου σε γκαλερί. Για τους συλλέκτες.
Το περιγράφεις σαν να αναγκάστηκες.
Όχι, δε με ανάγκασε κανείς, είναι επιλογή μου. Μου έχουν προτείνει αρκετές φορές να ασχοληθώ και με τη διαφήμιση. Έχω αρνηθεί, γιατί αν και προωθώ την τέχνη μου απ’ τη στιγμή που ζωγράφισα το πρώτο μου stencil, δε μπόρεσα ποτέ να συναρμολογήσω στο μυαλό μου ένα διαφημιστικό πρότζεκτ. Πρέπει απλά να κερδίζω κάποια χρήματα. Αυτές τις μέρες, παρουσιάζεται έκθεση μου (και του Banksy) στη Leonard Street Galley, στο Λονδίνο. Για μένα είναι η τρίτη φορά που εκθέτω εκεί —και μόνο μέσα σ’ ένα χρόνο. Όμως αυτό δε με εμποδίζει να σου πω, ότι μισώ το γαλλικό κατεστημένο και κύκλωμα των τεχνών. Ανόητοι άνθρωποι οι περισσότεροι, χωρίς κανένα πάθος για την τέχνη, πέρα από την τιμή της…
Ποια τέχνη είναι για σένα μοντέρνα;
Αυτή που γίνεται κατανοητή και από τους «νορμάλ» ανθρώπους… και όχι μόνο από μια περιορισμένη ελίτ, με μια υποτιθέμενη γνώση των τεχνών. Η πραγματικά μοντέρνα τέχνη, είναι προσβάσιμη απ’ όλους μας.
Στη μεσαία λωρίδα της γαλλικής σημαίας, έχεις σκιτσάρει έναν παρία.
Η Γαλλία, φίλε μου, είναι μια βάρκα που βυθίζεται. Θέλω να φύγω το συντομότερο από 'δω.
Και να ταξιδέψεις;
Ίσως κάνω πραγματικότητα το όνειρο μου. Μπορεί σε εσάς τους έλληνες να ακουστεί κάπως «μεγαλομανές», αλλά πάντα ήθελα να ταξιδέψω απ’ τη Μακεδονία έως την Ινδία, ακολουθώντας τους ίδιους δρόμους που διέσχισε ο Μέγας Αλέξανδρος. Και σε κάθε πόλη απ' όπου πέρασε, να αφήνω μια εικόνα μου. Θα το κάνω κάποια μέρα αυτό το ταξίδι. Κι ας σου φαίνεται εσένα, μια αστεία μεγαλομανία μου…
